اسلام برای هر یک از دو عنصر اساسی بنیان خانواده یعنی زن و مرد کارکردها، وظایف و مسئولیت هایی اعم از حقوقی، عاطفی، اخلاقی و اجتماعی تعیین کرده تا هر یک از آنها با عمل بدان، موجبات به وجود آمدن سعادت، خوشبختی، صمیمیت، صفا و تفاهم در نهاد خانواده را فراهم آورند. مسلم است که ناهنجاری ها و مشکلات متعددی که در خانواده ها بروز می کند اغلب به دلیل نادیده گرفتن این وظایف و مسئولیت هاست که از سوی زن یا مرد یا هر دو آنها صورت می گیرد.
در اینجا وظایف و مسئولیت های اخلاقی مردان در قبال همسران خود را از دیدگاه آیات و روایات در قالب مقاله حاضر تقدیم خوانندگان عزیز می کنیم که امید است بتواند نقشی هر چند کوچک در گرمتر شدن کانون روابط عاطفی و صمیمی میان همسران داشته باشد. اینک با هم آن را از نظر می گذارنیم.
ضرورت مودت و محبت در خانواده
نیکی کردن در حق دیگران، امری پسندیده است که این امر نسبت به زن و همسر در آیات و آموزه های وحیانی قرآن و دستورهای معصومان(ع) بسیار مورد تأکید قرار گرفته است.
تأکید خداوند بر نقش احسان در حق دیگران، به ویژه در حق زن از سوی شوهر، آن چنان است که پیامبر(ص) با آن که در شرایط دشواری قرار گرفته بود و از سوی برخی از زنانش مورد اذیت و آزار واقع می شد، با این همه به گونه ای رفتار نیک و حسنه ای درپیش گرفت که اعتراض خداوند را برانگیخت و خداوند به طور صریح در سوره تحریم خواستار تغییر رویه پیامبر(ص) درخصوص نرمی و عطوفت بیش از اندازه در حق کسانی شد که حضرت را می آزردند.
به سخن دیگر مدارا و احسان و نیکی پیامبر در حق زنان خود آن قدر زیاد بود که برخی از زنان از این توجه و التفات و محبت فراوان سوءاستفاده می کردند و رویه ضداخلاقی اذیت و آزار را در پیش می گرفتند. از این رو خداوند به نوعی به این سوءاستفاده های ناروای برخی از زنان اعتراض می کند و خواستار بازگشت به رویه اعتدال می شود تا زنان خودسر از این همه مهر و احسان و نیکی پیامبر سوءاستفاده نکنند.
از آیات بسیاری در قرآن می توان دریافت که بنیاد خانواده باید بر عشق و مودت درونی و مهر و محبت بیرونی استوار باشد. به این معنا که زن و شوهر زمانی می توانند خانواده را به سوی آرامش سوق دهند که عواطف و احساسات در کنار رفتار پسندیده و احسان و نیکوکاری، نقش اساسی را در زندگی ایشان ایفا کند و چنین رفتار و کرداری بر رفتار هر دو آنان به ویژه بر رفتار شوهر به سبب قدرت ذاتی و نقش مدیریتی اش، حاکم باشد و شوهر در عملکرد خویش مهرورزی و احسان و نیکوکاری را رویه خود قرار دهد.
بهترین سبک زندگی
بهترین و کامل ترین سبک زندگی خانوادگی آن است که براساس عشق و علاقه و احساسات پی ریزی و مدیریت گردد؛ زیرا هدف از ایجاد خانواده و بستن پیمان زناشویی، دست یابی به آرامشی است که به طور طبیعی تنها از این راه به دست می آید. از این رو در آیات قرآن، همواره سخن از زوجیت برای دست یابی به آرامش مطرح است و حکمت و علت ایجادی زن و شوهر و زوجیت را دست یابی به آن دانسته است.
بر این اساس در آموزه های اسلامی و وحیانی همواره بر احسان و معروف به ویژه از سوی شوهر در حق زن تأکید می شود.
احسان در مفهوم قرآنی، مرتبه تعامل و برخورد ارتباطی با دیگری برپایه عواطف و احساسات است و این که براساس اصول عقلی و عقلایی رفتار نشود و رفتاری خشک و بی احساس را در حق طرف مقابل درپیش نگیرد بلکه از در نیکی و احسان درآید.
چنان که خداوند عفو و گذشت را مصداقی از احسان و نیکی برمی شمارد. بنابراین شخص باید در زندگی خویش رفتار خود را براساس عفو و گذشت و مانند آن قرار دهد و در حق همسر خویش گذشت را اصل قرار داده و از گناه و خطای وی چشم پوشی کند. بلکه در حق همسر خویش راه ایثار و گذشت کامل را درپیش گیرد و یک گام فراتر از احسان گام بردارد. از این رو ایثار که به معنای از خودگذشتگی است از سوی شوهر امری پسندیده در زندگی اجتماعی به ویژه اجتماعی خانوادگی تلقی می شود، درحالی که براساس اصول عقلی و عقلایی محض، انسان زمانی که خود نیازمند است از چیزی نمی گذرد و عقل حساب گر و عرف عقلایی سنجش گر، حاضر نمی شود که از خود برای دیگری مایه بگذارد و نسبت به حق و حقوق خویش چشم پوشی کند ولی این عواطف و عشق و مهر و محبت است که انگیزه می شود تا شخص در حق دیگری به ویژه زن خویش شیوه احسان و ایثار را در پیش گیرد و نسبت به وی بسیار نرم و لطیف و از روی خودگذشتگی و عفو رفتار کند.
عشق و عاطفه
به هر حال از نظر آموزه های وحیانی قرآن و اسلام، بهترین و کامل ترین شیوه زندگی خانوادگی، بنیان گذاری اصول آن، براساس احسان و عواطف و عشق و احساسات است و بیان حقوق متقابل زن و شوهر تنها برای حفظ و نگه داری خانه و خانواده از بروز بحران و یا جلوگیری و یا بازدارندگی از آن در شرایطی می باشد که عواطف و احساسات در میان زوج کاهش یافته و به نحوی باید این بنیاد هم چنان برای بقای شرایط زندگی خانوادگی به ویژه برای کودکان و پرورش و تربیت آنان حفظ شود.
بنابراین هرگاه احسان و عواطف نتوانست حضور یابد و به کار خود ادامه دهد آن گاه است که عقل و عقلا گام در میدان می گذارند و به مدیریت بحران می پردازند تا شرایط تعدیل شود و خانه و خانواده از بحران رهایی یابد.
تأکید قرآن بر عناصر عاطفی در خانواده
آیات قرآن همواره بر عناصر احساسی و عشقی و جنبه های عاطفی تأکید ورزیده است؛ در آیه 781 سوره بقره هر یک از دو سوی معادله یعنی زن و شوهر را پوشش و لباس یک دیگر معرفی می کند که هم زشتی ها را می پوشاند و هم آنان را زینت می بخشد و از گرما و سرما در امان می دارد. زن و شوهر می بایست این گونه باشند و در کنار هم یکدیگر را بپوشانند و زینت بخشند و از ناملایمات زندگی و توفان های بنیادافکن حفظ کنند.
این نقش برای شوهر بیش تر مورد تأکید است؛ زیرا شوهر دارای قدرت و توان جسمی و زور بیش تر است و خشم وی می تواند تبعات و آثار منفی به دنبال داشته باشد. از این رو شوهر در زندگی باید به جای هرگونه رفتار بیرون از دایره احسان و معروف خودداری کند و نیکی و رفتار هنجاری و پسندیده را اصل در رفتار و کردار خویش قرار دهد.
قرآن در آیه 981 سوره اعراف نخست به مسئله یگانگی و تساوی ماهیت زن و مرد اشاره می کند که هر دو را از نفس واحدی آفریده و از نظر ماهیت هیچ گونه تفاوتی ندارند و آنگاه به هدف زوجیت آنان اشاره کرده می فرماید که هدف از جفت قراردادن زن و مرد آن بوده که در کنار هم بتوانند عواطف و احساسات خود را ارضا کنند و به آرامش روحی و روانی و امنیت دست یابند.
قرآن آن چنان در روابط زن و شوهر به عواطف و احساسات و عشق و علاقه تاکید می کند که گویی جز رابطه احسان و عاطفه نمی بایست در میان ایشان رابطه دیگری حکم فرما باشد. به این معنا که زن و شوهر باید روابط میان خویش را براساس مودت و دوستی و صفا قرار دهند و از رحم و مهرورزی هرگز دریغ نورزند.
مودت و محبت، دوپایه ضروری زندگی
در آیه 12 روم، خداوند ایجاد زوجیت و آفرینش به شکل مکمل بودن را یکی از نشانه های بزرگ خود می شمارد که آدمی با تامل در آن می تواند به وجود باریتعالی پی ببرد؛ زیرا خداوند چنان زن و شوهر را جفت و مکمل یکدیگر قرار داده که نمی توانند بدون هم به کمال و بلکه آرامش دست یابند.
ایجاد علاقه و مهر و محبت در میان زن و شوهر به گونه ای که بتوانند همواره در کنار هم زندگی کنند و دمی از هم دور نگردند و در صورت دوری احساس تنهایی و اضطراب و تشویش نمایند. خود نشانه ای از نشانه های بزرگ خداوند است.
در آیه فوق، معیار زندگی خانوادگی براساس دو اصل مودت و محبت نهاده شده است. مودت به معنای عشق و علاقه درونی و محبت به معنای بروز و ظهور آن به اشکال مختلف است. بنابر این هر کسی که در جست و جوی آرامش خانوادگی است می بایست این دو معیار را در زندگی خود داشته و حفظ کند که عبارت از عشق درونی و باطنی و آشکار کردن آن به شکل مهر و محبت است.
البته قرآن در این آیه می فرماید که خداوند عشق درونی و ابراز آن به شکل محبت و مهر را در آدمی به ودیعت نهاده و هرگاه زن و مردی با هم پیمان زناشویی می بندند به این دو چیز می رسند و خداوند شرایط را به گونه ای فراهم می آورد که این گونه شوند ولی گاه انسان به علل مختلفی چون دوری از فطرت پاک خویش از این دو چیز در می ماند و اندک اندک شرایط را به گونه ای فراهم می کند که هم عشق و مودت باطنی از میان می رود و هم امکان ابراز و اظهار آن از دست می رود و این گونه است که دیگر درکنار همسر خویش احساس آرامش نمی کند. در اینجاست که حقوق خود را مطرح می سازد تا با بازسازی خانه براساس الگوهای عقلی و عقلایی، زمینه های بازگشت مودت و محبت فراهم آید و زندگی دوباره به مدار مهر و محبت و عشق بازگردد.
هدف از بیان این مطالب در قرآن این است که همواره احسان و عشق و علاقه و مهر و محبت، به عنوان یک اصل در زندگی حاکم و جاری باشد. زیرا هدف از ایجاد خانواده دست یابی به آرامش روانی و عاطفی است که بی وجود آن هرگز تحقق نخواهد یافت. هر کسی که بخواهد به زندگی کامل دست یابد می بایست اصل احسان و عشق و علاقه را مقدم دارد و بیان حقوق تنها برای مدیریت خانواده در برابر بحران است.
اگر میان زن و شوهر، عشق و علاقه و مهر و محبت حکومت کند، دیگر سخن گفتن از حقوق، بی معنا خواهد بود؛ زیراحکومت عاطفه و عشق و مهر، حکومت بر دل هاست و هر کدام از مرد و زن بی اراده در اثر مهر و محبت، به کارهای بزرگ دست می زنند. این را بارها در خصوص مهر مادران نسبت به فرزندان شاهد بوده ایم. چنین حالتی می تواند در میان همسران نیز این گونه رفتارهای بیرون از عقل حسابگر پـدید آورد و مردان، جان خویش را فدای همسران کنند و یا زنان در برابر شوهر خویش ایثارگرانه عمل نمایند.
در روایتی است که معصوم (ع) به زنی خطاب می کند که در برابر همسر و جفت خویش کنیز باش تا شوهرت نیز برده تو شود: (کونی له امه یکن لک عبدأ.) معنی این حدیث آن است که همچنانکه اطاعت دوطرفه است، مهر و محبت و عشق و علاقه نیز دوسویه می باشد و اگر شخصی در برابر همسرش کنیزوار عمل کند شوهر نیز متأثر از عواطف و احساسات همانند بردگان برای او کار می کند و هیچ توقع و انتظار زیاده نخواهد داشت.
زن، خیر شوهر
قرآن از همسر خوب و نیکو به خیر تعبیر کرده است.
خیر به معنای چیزی است که گرایش و رغبت همگانی بدان وجود دارد. به این معنا که همسر خوب کسی است که از نظر همگان مورد تایید و توجه است و هر کسی آرزو دارد دارای چنین همسری باشد؛ زیرا ملاک های انسانی را چنان فراهم آورده که هر انسانی به طور طبیعی آن را می ستاید و می پسندد بطوری که از نظر زیبایی، انسانی طبیعی و در حد اعتدال کامل است و نقص و عیبی در ظاهر وی نیست. از نظر بینشی و نگرشی و اخلاق فردی و رفتار اجتماعی نیز در مسیر تکاملی قرار دارد و اصول و مبانی فطری را در خود بروز و ظهور داده است. نمونه های عینی آن را قرآن در آسیه (س) و مریم دختر عمران (س) در میان زنان و حضرت ابراهیم (ع) و دیگر پیامبران (ع) در میان مردان مطرح می کند.
زن و مرد، مکمل یکدیگر
قرآن زندگی خانوادگی را بهترین و کامل ترین نوع زندگی بر می شمارد و آن را براساس فطرت و غریزه طبیعی انسانی می داند و هرگونه زندگی در بیرون از چارچوب زندگی خانوادگی را زندگی ناقص و معیوب قلمداد می کند، زیرا در تحلیل قرآنی از همان آغاز آفرینش مرد، جفت و زوجی برای همسری وی از نفس و جانش آفریده شده که افزون بر نیازهای روحی و روانی و جنسی، زمینه تکامل و کمال یک دیگر را فراهم می آورند.
زن و مرد در تحلیل قرآنی، موجودی مستقل و دارای روح و روان جداگانه هستند، از این رو هر کسی می بایست پاسخ گوی رفتار و کردار و افکار خویش باشد و هر کسی بار خویش را بر دوش می کشد و در قیامت زن و مرد هر یک جداگانه دارای اراده و خواسته های مستقل خواهند بود و مجازات و پاداش مستقلی می گیرند اما با این وجود در زندگی دنیوی به گونه ای آفریده شده اند که باید مکمل یک دیگر باشند. به سخن دیگر زن و مرد در زندگی خلقی و دنیوی خویش موجوداتی وابسته به یک دیگر هستند و مرد به عنوان قوام و ستون همسر خویش شناخته می شود که بدان تکیه کرده به کمال خویش می رسد.
از این رو در تحلیل قرآن از زن در دنیا به عنوان جفت و همسر مرد یاد می شود که باید با تکیه بر مرد و قوامیت او به کمال خویش دست یابد. این گونه است که زن و مرد به عنوان همسر یکدیگر باید در کنار هم باشند تا به کمال لایق و شایسته خویش برسند وگرنه دچار نقص و کمبود و عیب خواهند بود.
معناشناسی احسان و معروف
قرآن به دو چیز به عنوان بنیاد و اساس رفتار شوهر در حق زن خویش توجه می دهد و آن عبارت از «احسان» و «معروف» است. احسان از واژه حسن گرفته شده که در زبان پارسی به معنی نیکی کردن است. این واژه، در حوزه های مختلف، معانی متعدد دارد. با این همه، تمامی معانی گفته شده، در یک امر مشترک می باشد و آن مسئله زیباشناختی به عنوان مؤلفه و مقوم اصلی است. هر چیزی هرچند خیر و خوب باشد، ولی نیکو نیست. نیک و نیکو چیزی است که از نظر ذوقی و عاطفی و زیبایی، شخص را به وجد و ذوق می آورد. از این رو در واژه حسن و احسان تأکید بسیاری بر جنبه های روان شناختی و زیباشناختی آن شده است. نیکو، هر امر پسندیده ای است که زیبایی را نیز همراه خود دارد و زمینه اعجاب و شگفتی دیگران را فراهم می کند و عواطف و احساسات آنان را برمی انگیزد.
حسن خلق که در آیات قرآنی از آن سخن به میان آمده و حتی پیامبر با عنوان «علی خلق عظیم» مورد تمجید و ستایش خداوند قرار گرفته به معنای نرم خویی، پاکیزه گفتار بودن و با روی گشاده و زیبا با دیگران برخورد کردن است. (جامع السعادات، ج1، ص306)
بنابراین با توجه به کاربردها و مصادیقی که قرآن برای حسن خلق بیان داشته می توان گفت که احسان به معنای رفتارها و هنجارهای نیک و حتی فراتر از آن است. اما معروف به معنای هر امر پسندیده عقلایی است که خردمندان بدان گرایش دارند و از نظر ایشان امری هنجاری و پسندیده است و آن را نیکو شمرده و خواهان دستیابی به آن یا اجرای آن در خود و یا جامعه می باشند.
رفتار پسندیده با زنان
از آن جایی که فطرت پاک و سالم بشر به نیکی و معروف و پسندیده ها گرایش دارد، خداوند از مؤمنان خواسته است که در زندگی خویش همواره راه معروف را در پیش گیرند و هرگونه رفتاری بیرون از دایره معروف به عنوان رفتاری جاهلانه معرفی شده است که دوری شخص از تقوا را نیز به دنبال دارد، زیرا راه کوتاه و آسان دستیابی به تقوا بهره گیری از رفتارهای عرفی و پسندیده عقلایی است که براساس فطرت می باشد.
بر شوهر است که در رفتارهای خویش در خانه نسبت به زن، راه معروف و هنجاری را در پیش گیرد و برخلاف رفتارهای نیک و پسندیده عمل نکند.
شوهر چنانچه به هر علتی از زن خویش زده شود و کراهت در جانش رخنه کند و دیگر کشش و میلی به او نداشته باشد؛ باز خداوند از وی خواسته است که هرگز رفتار معروف و پسندیده را در حق زن ترک نکند.
خداوند در این باره می فرماید: وعاشروهن بالمعروف فان کرهتموهن فعسی ان تکرهوا شیئا و یجعل الله فیه خیراً کثیرا؛ با زنان براساس معروف و پسندیده معاشرت کنید و اگر از آنان خوشتان نیامد.
پس شاید چیزی را ناخوش دارید و خداوند در آن برای شما خیر زیاد قرار داده باشد (نساء آیه91)
به سخن دیگر در حالت کراهت و ناخوش آمدی نیز می بایست رفتار پسندیده از سوی شوهر ترک نشود. این بدترین حالتی است که می توان در روابط زن و شوهر تصور کرد؛ به این معنا که اگر میان زن و شوهر چنان روابط تیره و تار شود که عشق و جاذبه های عاطفی و روحی دیگر در میان ایشان نباشد و نوعی ناخوشایندی در میان آنان پدید آمده باشد با این همه خداوند باز فرمان می دهد که در این حالت ناخوشی که امری قلبی و بیرون از دایره اختیار و قدرت بشر است شوهر باید با رفتار پسندیده خویش حق زن را ادا نماید.
بنابراین حتی در زمانی که شوهر به طور قلبی و ناخودآگاه از زن خویش خوشش نمی آید در آن زمان نیز نمی بایست رفتار معروف را کنار بگذارد. این همه تأکید قرآن بر رفتارهای احسانی و معروفی از آن روست که زن از نظر اسلام ریحانه و گل لطیف و نرمی است که نمی توان با او رفتاری درشت مآبانه و سخت داشت.
شگفت آن که این رفتار معروف زمانی خواسته شده که زن متهم به مسائل غیراخلاقی است، با این همه از وی خواسته می شود که در حق زن خویش، راه معروف و پسندیده را در پیش گیرد و آبروی او را نبرد بلکه معاشرت خوبی داشته باشد.به هر حال خداوند از شوهر خواسته تا در حق زن خویش شیوه احسان و معروف را در پیش گیرد. براین اساس شوهر باید محبت خود را به زن ابراز کند و از پنهان کردن آن بپرهیزد؛ زیرا زنان با شنیدن محبت مردان اعتماد به نفس خاصی می یابند. از این رو پیامبر بزرگوار(ص) می فرماید: این گفته مرد به همسر خویش که دوستت دارم هیچ گاه از قلب او بیرون نمی رود. (کافی ج5ص965)
هریک از زن و مرد باید به اشکال مختلف مهر و محبت خویش را آشکار سازند. چه این مسئله با گفتن کلمه ای باشد و یا دادن شاخه گلی و یا هر چیزی که زن از آن خوشش می آید. از این رو حتی خریدن تنقلاتی جزئی و چیزهایی که زن بدان علاقه مند است یکی از شیوه های بیان و ابراز مهر و محبت بشمار می رود. پیامبر(ص) دراین باره می فرماید: مردی که برای همسرش لقمه می گیرد نزد خداوند پاداش دارد. (المحجبه البیضاء ج3ص7) به این معنا که این عمل وی نه تنها بازتاب دنیوی و افزایش مهر و محبت میان زن و شوهر خواهد داشت بلکه بازتاب اخروی نیز به ارمغان می آورد و شخص در آخرت ا زپاداش آن بهره مند می شود.
در روایتی آمده است که مردی به حضور رسول خدا(ص) رسید و گفت همسری دارم که هنگام ورود به خانه به استقبالم می آید و چون از خانه خارج می شوم، مرا بدرقه می کند. هرگاه غمگین می شوم، می گوید چه چیزی تو را ناراحت کرده است؟ اگر به خاطر روزی، اندوهناکی، آن را دیگری متکفل است و اگر نگران آخرت هستی، خداوند هم و غم تو را زیادتر کند. رسول خدا(ص) فرمود: «خداوند کارگزارانی دارد و او از کارگزاران خداست. برای او نصف اجر شهید خواهد بود.»
زن، امانت خدا
امام صادق(ع) می فرماید کسی که زن می گیرد باید او را اکرام کند و گرامیش دارد.
زن از نظر اسلام مهمان محترمی است که از جنبه احترام، مهمان است و از جهت دخالت در امور زندگی، شریک صاحبخانه (شوهر) و از نظر امور داخلی، مدیر و سرپرست و وقتی بچه دار شود مادر خانواده و مادر اجتماع است، بلکه زن خوب، ملکه ای است در کندوی عسل خانواده.
مرد مسلمان باید متوجه باشد که با گرفتن زن در واقع مسئولیت سنگین امانتی الهی را بر دوش گرفته است. عنوان «امانت خدا» را اگر تحلیل کنیم به این نتیجه می رسیم که گویا پیغمبر اسلام(ص) دست بانویی را گرفته و در خانه دامادی آورده و به او گفته است: این امانتی است از جانب خدا که به دست تو می سپارم. باید او را مطابق امانت خدایی اکرام و احترام کنی و اگر بدرفتاری کرد باید برای خدا صبر و تحمل نمایی.
جالب است که برخی از مردان خدایی برای یادآوری این مسئولیت سنگین، وقتی می خواهند همسر خود را صدا بزنند او را با عنوان «ای امانت خدا» می خوانند رسول خدا(ص) فرمود: برادرم جبرئیل به من خبر می داد و همواره سفارش زنان را می کرد، تا آنجا که گمان کردم برای شوهر جایز نیست که به زنش حتی اف بگوید… شما زنان را به عنوان امانت خدائی گرفته اید (مستدرک 2.155)
علی(ع) نیز فرمود: زنان امانت خدا نزد شما هستند. به ایشان زیان نرسانید و بر آنان سخت نگیرید. (همان) (نگاه کنید به کتاب بهشت خانواده، دکتر جواد مصطفوی ج 1ص001)
علامه طباطبائی و همسر فداکار او
یکی از شاگردان علامه طباطبایی نقل می کند: وقتی خدمت استاد علامه طباطبایی بودم، همسرشان تازه فوت کرده بود. گریه ها و بی تابی های ایشان را فراوان مشاهده می نمودم تا این که به طور خصوصی به ایشان عرض کردم ما صبر و بردباری را باید از شما یاد بگیریم، چطور شما این گونه بی تابی می کنید؟ فرمود: من در طول زندگی، فداکاری ها و از خودگذشتگی های بسیاری را از همسرم دیدم که نتوانستم جبران کنم. در دوران تحصیلم، مشکلات فراوانی داشتم و مشغول مطالعه و درس بودم و از زندگی خبر نداشتم. همسرم در تمام این مدت، زندگی را به خوبی اداره کرد و کوچک ترین اعتراضی ننمود… من در نوشتن تفسیرالمیزان، مرهون خدمات و فداکاری های همسرم هستم. حال چگونه این محبت ها و خدمت ها و از خودگذشتگی ها را فراموش کنم؟ و دوباره اشکش جاری شد.
زن، روح خانه
نقش زن در خانه چنان مهم و سازنده و کلیدی است که بدون او خانه و کاشانه آدمی روح و صفایی نخواهد داشت. مرد هر چقدر که دارای توان بدنی و مالی و اعتباری و جایگاه علمی و اجتماعی مهم و بالا باشد به زن به عنوان یک همسر و آرامش بخش نیاز دارد. خانه ای که در آن زن نباشد همچون بدنی است که روح ندارد و مسلما بدن بی روح مرده ای است که به هیچ کار نیاید و امیدی به حیات آن نمی رود.
با وجود زن، خانه از گرمی عاطفه و محبت سرشار می شود. تصور کنید که همسر خانواده برای چند روزی به مسافرت برود، مرد خانه هر شب که به خانه باز می گردد با خانه ای سرد و بی روح و بی صفا و ساکن و مرده و بی نشاط مواجه می شود و او تازه پس از یک روز کار طاقت فرسا باید چراغ خانه را خود روشن کند و به آن گرمی ببخشد اما هیچ گاه نخواهد توانست جای خالی همسر را پر کند و چه نیکو گفته اند بزرگان که: به خانه ای که نه در آن زن است، زندان است.
زن، رکن اساسی خانواده
زن از نظر اسلام و قرآن، رکنی از ارکان خانواده است. به این معنا که خانواده براساس زن و شوهر شکل می گیرد؛ با این همه نمی توان نقش کلیدی زن در ایجاد و تحقق خانواده را به هیچ وجه نادیده گرفت. علامه طباطبایی(ره) در این زمینه می نویسد: «زنان، سنگ زیرین و رکن اساسی و علت واقعی انسجام و تشکیل اجتماع خانوادگی انسان ها هستند».
پاداش همسرداری
در اسلام، پاداش ایجاد آرامش در نهاد مقدس خانواده بسیار زیاد است، تا جایی که پیامبر اکرم(ص)، پاداش فراوانی برای این کار ذکر کرده اند.
نقل شده در ماجرای بیعت زنان، یکی از زنان از حضرت پرسید: خداوند جهاد را بر مردان واجب کرده و مردان اگر در راه خدا شهید یا مجروح گردند، پاداش دارند، ولی ما زنان مشغول خانه داری هستیم؟
پیامبر خدا فرمود: «بدان، که نیکو شوهرداری کردن و اداره خانه و خانواده، پاداشی هم وزن و برابر با پاداش مجاهدان در راه خدا دارد». (ر.ک: زن در آینه جلال و جمال، جوادی آملی ص 893)
فشار قبر به سبب بد اخلاقی نسبت به زن
یکی از عذاب هایی که شوهران به سبب رفتار بد و خوی زشت به زن، گرفتار آن می شوند، فشار قبر است. از این رو پیامبر(ص) شوهران را به رفتار پسندیده نسبت به زنانشان سفارش می کرد.
شاید معروف ترین و مشهورترین داستان در این باره داستان سعدبن معاذ از یاران آن حضرت(ع) باشد که بیانات پیامبر(ص) در این باره هشداری شدید به شوهران بداخلاق است.
برای شناخت جایگاه و عظمت این صحابی پیامبر(ص) و آثار بدخلقی در زندگی اخروی و پس از مرگ وی تمام حکایت را نقل می کنیم:
سعد یکی از یاران بزرگ پیامبر اکرم(ص) و از اهل مدینه بود. او نزد رسول خدا(ص) و مسلمین به طوری احترام داشت که وقتی سواره می آمد، رسول خدا مسلمین را به استقبالش می فرستاد و خود نیز هنگام ورودش تمام قامت در برابر او بر می خاست. سعد بن معاذ، این یار دلاور پیامبر، در جنگ خندق از خود گذشتگی هایی نشان داد تا آن که تیری به دستش اصابت کرد و دچار خون ریزی شد.
فشار قبر فقط مال آدم های بد نیست
به دستور پیامبر اکرم(ص) در مسجد، خیمه ای برافراشتند و سعد در آن خیمه، تحت درمان قرار گرفت و خود حضرت پرستاری او را عهده دار شد و این دعا را در حق او کرد»: «خدایا! سعد در راه تو جهاد کرد و پیامبرش را تصدیق نمود، روح او را به خوبی بپذیر.»
بعد از خاتمه جنگ خندق و محاصره قلعه بنی قریضه، حضرت رسول و میانجی گری جنگ با یهودیان را به سعد واگذار کرد و دستور داد او را بر تختخوابی گذاشتند و پیش یهود آوردند.
سعد اینگونه حکم کرد که: یا رسول الله! مردان ایشان را بکش و زنان و اطفال آنان را اسیر کن و اموالشان را در میان مهاجر و انصار قسمت فرما.
حضرت فرمود: حکمی کردی که خدا در بالای هفت آسمان چنین حکم کرده بود. بعدها سعد بر اثر خونریزی همان زخم از دنیا رفت.
صبح آن روزی که سعد از دنیا رفت. جبرئیل نازل شد و عرض کرد: یا رسول الله! چه کسی از امت تو از دنیا رفته است، که فرشتگان آسمان روح او را به یک دیگر مژده می دهند؟
عده ای به خدمت حضرت رسول آمدند و گفتند: یا رسول الله سعدبن معاذ رحلت کرده است.
رسول خدا(ص) همراه اصحاب خود برخاستند، ]و به طرف منزل سعد حرکت کردند[و در حالی که در تکیه گاه بودند، امر کردند تا سعد را غسل دهند.
وقتی غسل به پایان رسید و او را حنوط و کفن کرده و به سوی تابوتش حرکت دادند رسول خدا پا برهنه و بدون ردا، جنازه را تشیع کرد، حضرت گاهی طرف راست و گاهی جانب چپ تابوت را می گرفت تا آن که کنار قبرش رسیدند.
آنگاه پیامبر(ص) داخل قبر شد و او را در لحد گذاشته و خشتها را جدا کرد و چید.
حضرت در حین کار می فرمود: «به من سنگ بدهید»؛ «به من گل بدهید»، و با آن ها میان خشت ها را پر می کرد.
رسول خدا(ص) چون از این کار فارغ شد و خاک بر روی سعد ریخت و قبر را مرتب کرد فرمود: می دانم که پوسیدگی به این قبر می رسد، اما پروردگار دوست دارد بنده خدا وقتی کاری را انجام می دهد، آن را محکم و استوار انجام دهد.
آنگاه مادر سعدعرضه داشت: گوارا باد بر تو، در این بهشتی که داخل می شود! رسول خدا(ص) فرمود: هم اکنون فشار قبر، معاذ را دربرگرفت.
اصحاب وقتی به چهره پیامبر(ص) نگاه کردند، متعجب شده و سؤال کردند: یا رسول الله، چرا چهره شما منقلب شده؟ حضرت فرمود: هم اکنون قبر آنچنان فشاری بر سینه های سعد وارد کرد که صدای شکستن استخوانهای سینه سعد را شنیدم.
رسول خدا بعد از دفن سعد مراجعت کرد، مردم عرض کردند: یا رسول الله! ما امروز کارهایی را درباره سعد از شما مشاهده کردیم که تا به حال درباره هیچ کس دیگر ندیده بودیم که انجام دهید، بدون ردا، و کفش به دنبال جنازه سعد حرکت کردید!
فرمود: فرشتگان آسمان بدون کفش و رداء به تشیع جنازه سعد آمدند، من هم به آنها تأسی کردم.
عرض کردند: شما گاهی جانب راست و گاهی جانب چپ سریر را می گرفتید! فرمود: دست من در دست جبرئیل بود، هر طرف را که او می گرفت من نیز می گرفتم.
عرض کردند: شما دستور دادید که سعد را غسل دهند وخود بر جنازه اش نماز خواندید و برای او لحد قرار دادید. پس چطور اینگونه دچار فشار قبر شد؟ حضرت فرمود: البته سعد همه برنامه های دینی اش درست بود غیر از اخلاق خانوادگی که در خانواده خویش تندخو و بداخلاق بود و این بداخلاقی باعث فشار قبر او شد.
البته ذکر این نکته لازم است که هر چند در این داستان، «سعد» یک مرد است اما قضیه بدخلقی و آثار وحشتناک آن یعنی فشار قبر همه دارندگان خلق و خوی تند و بد را دربرمی گیرد و زن و مرد نمی شناسد.
سیره و گفتار ائمه (ع) درتعامل با همسران
بدون تردید رسیدن به سعادت دنیا و آخرت و حیات طیبه انسانی، آرزوی مشترک تمامی انسان ها است که ریشه در فطرت آنان دارد. در این راستا زنان و مردان هر کدام جایگاه و نقش خاص خود را دارند که در صورت ایفای نقش و رسالت واقعی و درست خود غرض خلقت را حاصل می کنند. این همان مطلبی است که خداوند با عبارت و عاشروهن بالمعروف (سوره نساء آیه 19) آن را مورد تاکید قرارمی دهد.امام صادق (ع) درحق زنان می فرماید: من اخلاق الانبیاء حب النساء؛ محبت نسبت به زن از اخلاق انبیاء است.
یک مرد فهیم که دارای سلامت روحی و روانی است، به دور از تعصب و خودخواهی، خویش را در غم و شادی همسرش شریک می داند و سعادت خانواده را درگرو یاری و همکاری متقابل با همسر خویش می شناسد و زمانی احساس خوش بختی می کند که همسر او نیز از دل و جان لبخند رضایت برلب داشته باشد. بدین گونه برای حفظ و بقای یک زندگی موفق، هر دو عنصر اصلی زندگی، یعنی «زن و مرد» باید آگاهانه رفتار کنند. دانش و آگاهی دراین زمینه، بسیار وسیع و گسترده است و نیاز به مطالعات و کسب تجارب و تمرین دارد.
در سیره پیشوایان می توان موارد زیر را به عنوان مجملی از مفصل مشاهده کرد:
1- ابراز محبت: امام صادق (ع) می فرماید: العبد کلما ازداد للنساء حبا ازداد فی الایمان فضلا؛ هرچه محبت همسر در قلب مرد زیادتر می شود، فضیلت ایمانش زیادتر گردد.
صفا و شادابی کانون خانواده، بستگی به حضور بانشاط یک «زن» دارد، اما نشاط و سرزندگی یک زن به محبت «مرد» وابسته است.
حضرت علی (ع) درمورد زن فرموده اند:«زن گل بهاری است نه پهلوانی سخت کوش» (نهج البلاغه نامه 13) زن همانند گل است و به راستی طراوت یک گل، مرهون مراقبت باغبانی مهربان است. تا در سایه مواظبت و انس با آن، از جلوه و زیبایی و عطر و رنگش، بهره و لذت برد و روحش از دیدار آن تازه گردد. بنابر این هر گونه رفتار خشونت آمیز و قهرگونه نادرست است.
2- احترام به همسر: حضرت زهرا(س) پس از رحلت رسول مکرم اسلام وقتی «فدک» را به ناحق از او گرفتند، برای دفاع از حق خویش و بازگرداندن حقش نزد خلیفه وقت رفت؛ اما با ارائه استدلال های منطقی، موفق نشد حق خود را بستاند، بنابراین با ناراحتی و تأثر شدید وارد منزل شد و اظهار ناراحتی نمود. حضرت زهرا (س) شوهرش علی (ع) را مورد خطاب قرارداد و گفت:«… هیچ کس از من دفاع نکرد و از ظلم آنها جلوگیری ننمود. خشمگین از خانه بیرون رفتم و پریشان و با افسردگی بازگشتم، و تو این گونه پریشان نشسته ای! تو همان بودی که گرگان عرب را صید می کردی و اکنون زمین گیر شده ای! یا علی! نه گویندگان را مانع هستی و نه یاوه گویان را دافع! اختیار از کفم رفته،… از اینکه با تو این گونه سخن می گویم نزد خدا عذر می خواهم، خواه مرا یاری کنی، یا واگذاری! ای وای بر من درهر پگاه که تکیه گاهم از کف بیرون رفت و بازویم بی رمق گشت.»
علی(ع) با لحنی محترمانه همسر مهربانش را دلداری داد و فرمود:«وای بر تو مباد، بلکه وای بر دشمنان تو باد!ای دختر برگزیده خدا و یادگار نبوت، از اندوه و غصه دست بردار. به خدا سوگند! من درانجام وظیفه سستی نکردم و آنچه قدرت و توان داشتم، انجام دادم.»
حضرت علی (ع) آن چنان با خونسردی، متانت، دلجویی و احترام در برابر ناراحتی و شکوه حضرت زهرا(س) برخورد می نماید، که حضرت فاطمه (س) آرام می گیرد و می فرماید: «خداوند مرا کفایت می کند.» و بدین گونه کار آنها را به خدا وامی گذارد و ساکت می شود. (احتجاج طبرسی 1.182)
حضرت علی (ع) درباره چگونگی برخورد با همسرش می فرماید:« به خدا سوگند! هرگز کاری نکرده ام که فاطمه خشمگین شود و او را به هیچ کاری مجبور نکردم…
او نیز هرگز مرا خشمگین نکرد و برخلاف میل باطنی من، قدمی بر نداشت.» (کشف الغمه: 1.363)
برای به تصویر کشیدن بالاترین حد تکریم امام حسین (ع) به فرزند و همسرش نیز اشعار آن حضرت بهترین شاهد است.
آن حضرت در روز عاشورا درمورد همسرش «رباب» و دخترش «سکینه» می فرماید:
به جان تو سوگند! من خانه ای را دوست دارم که در آن سکینه و رباب باشند.
من آنها را دوست دارم و عمده اموالم را می بخشم به آنان وکسی را شایسته نیست مرا سرزنش کند. (بحار. 54. 74)
پیامبر (ص) فرمود: نشستن مرد در کنار همسر خود در پیشگاه خداوند، دوست داشتنی تر از اعتکاف و شب زنده داری در مسجد من (مسجد النبی در مدینه) است (تنبیه الخواطر ج 2 ص 221).
3- یاری همسر: حضرت علی و حضرت زهرا (س) در آغاز زندگی مشترک برای تعیین مسئولیتشان در کانون خانواده خدمت رسول خدا رسیدند و از ایشان درخواست تعیین تکلیف نمودند.
رسول خدا(ص) کارهای درون خانه را برعهده حضرت فاطمه(س) گذاشت و کارهای بیرون خانه را به حضرت علی(ع) سپرد.
فاطمه (س) می فرماید:
«جز خدا کسی نمی داند که من چه اندازه خوشحال شدم از اینکه کارهای درون خانه به من واگذار شد و از کارهای بیرون خانه و معاشرت و تماس با مردان معاف شدم.» (وسایل. 41.321)
با این همه علی(ع) به کارهای بیرون خانه اکتفا نمی کرد بلکه در کارهای خانه نیز شرکت می جست. آن حضرت با علاقه ای که به زهرا(س) داشت، به او کمک می کرد.
حضرت، عدس پاک می نمود، خانه را جارو می کرد و در دستاس کردن، همسرش را یاری می نمود. امام صادق(ع) می فرماید:
«علی(ع) هیزم می آورد، آب مورد نیاز خانه را تامین می کرد و خانه را جارو می نمود. حضرت زهرا(س) نیز آرد می کرد، خمیر آماده می نمود و نان می پخت.» (کافی .5.68. من لایحضر 169.3)
از برخی روایات استفاده می شود که حضرت علی(ع) بعضی اوقات در کارهایی مانند تهیه آرد و آسیاب کردن نیز به کمک همسرش حضرت زهرا(س) می شتافت.
روزی رسول خدا(ص) به خانه علی(ع) وارد شد،
ناگاه مشاهده کرد دختر و دامادش با محبت بی نظیر در کنار هم نشسته و با همکاری هم به آرد کردن «جو» مشغولند.
پیامبر(ص) خطاب به آنان فرمود: ایکما اعیی؛
کدام یک از شما خسته تر هستید، تا من به جای او نشسته، کارش را انجام دهم؟
علی(ع) فرمود: ای رسول خدا! دخترت فاطمه، خسته تر است. آن حضرت کنار دامادش نشست و با هم به دستاس کردن مشغول شدند. (بحار .34.05)
4-پرستاری از همسر: هنگامی که حضرت زهرا(س) به سبب ستم و ضرب و شتم دشمنان، زمان ارتحالش فرا رسید، در رابطه با تشیع بدن مطهر، محل دفن و چگونگی غسلش سفارش هایی به شوهرش علی(ع) کرد. آن حضرت نیز به همان وصیت عمل نمود.
به علاوه علی(ع) در هنگام بیماری همسرش، مانند پرستاری دلسوز از او مراقبت می نمود.
امام سجاد(ع) از پدرش امام حسین(ع) نقل می کند: وقتی حضرت زهرا(س) بیمار شد، به علی(ع) سفارش کرد جریان کسالت او را به کسی خبر ندهد.
علی(ع) نیز چنین کرد و کسی را در جریان کسالت زهرا(س) قرار نداد و خود آن حضرت پرستاری و مراقبت از همسرش را به عهده گرفت و اسماء نیز به او کمک می کرد. چون هنگام ارتحال فرا رسید حضرت زهرا(س) به شوهرش سفارش کرد که او عهده دار مراسم تجهیز و دفنش شود؛ شبانه او را دفن نماید و محل دفن را پنهان نگه دارد. علی(ع) نیز چنین کرد؛ اما پس از دفن آن حضرت، حزن و اندوه فراوان او را فرا گرفت و اشک های مبارکش بر گونه هایش جاری گردید. رو به مرقد مبارک پیامبر(ص) نمود و فرمود:سلام و درود من بر تو ای رسول خدا! و بر دختر عزیزی که پس از رحلت به سرعت به تو پیوست!
ای پیامبر عزیز! در اثر مفارقت زهرا توانم، به ناتوانی و صبرم، به کم صبری تبدیل گشت!
ای نجات دهنده عالم هستی! امانت از من گرفته شد! اما بدان که بعد از این، دیگر حزن و اندوه من همیشگی است، و شب ها از فراق فاطمه خواب به چشمم نخواهد رفت!» (نهج البلاغه. خ 391)
5-توجه به خواست همسر: امام حسین(ع) به خواست مشروع، علاقه و حس زیبایی دوستی همسرش، توجه خاصی می نمود و به آن احترام می گذاشت و برخی اوقات به همین خاطر با انتقادات اصحاب و دوستان خود روبه رو می شد؛
جابر از امام باقر(ع) نقل می کند: عده ای بر امام حسین(ع) وارد شدند؛ ناگاه فرش های گران قیمت و پشتی های فاخر و زیبا را در منزل آن حضرت مشاهده نمودند. عرض کردند: ای فرزند رسول خدا! ما در منزل شما وسایل و چیزهایی مشاهده می کنیم که ناخوشایند ماست (وجود این وسایل در منزل شما را، مناسب نمی دانیم.)!
حضرت فرمود: انا نتزوج النساء فنعطیهن مهورهن فیشترین ما شئن لیس لنا منه شیء؛ ما بعد از ازدواج، مهریه همسران مان را پرداخت می کنیم و آنها هرچه دوست داشتند، برای خود خریداری می کنند.
هیچ یک از وسایلی که مشاهده نمودید، از آن ما نیست.» (بحار.34.171)
در روایت دیگر نقل شده که از امام صادق(ع) سؤال شد:
آیا خرید جواهرات برای زینت خانواده درست است؟
حضرت فرمود: «علی بن الحسین(ع) برای بچه ها و همسرانش زیورآلات از نوع طلا و نقره تهیه می کرد و آنها را با آن زیورها می آراست.» (کافی.6.674)
از این روایات و نظایر آن، به خوبی استفاده می شود که امام سجاد(ع) به حس زیبایی دوستی همسر خود احترام می گذاشت و امکانات لازم را در حد متعارف آن زمان، برای آنها فراهم می نمود.
از معصومین نقل شده که: مومن مطابق میل عیالش (خانواده اش) غذا می خورد و انسان منافق و دو چهره، خانواده اش مطابق میل او غذا می خورند» (وسایل. 51.052) مطابق این حدیث نورانی، مرد باید در خانه حتی غذا خوردنش بر طبق میل همسرش باشد و او همان غذایی را بخورد که عیالش دوست دارد تا به این ترتیب در عمل نشان دهد خواسته همسر را بر خواسته خود ترجیح می دهد و برای او ارزش قائل است.
6- آراستن خویشتن برای همسر: پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «لباس های خود را تمیز کنید، موهای خود را اصلاح نمائید، مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید که بنی اسرائیل چنین نکردند و زنانشان بدکار شدند.»(کافی.6.574)
امامان علیهم السلام نیز به این مطلب توجه خاصی داشتند. این بزرگواران خود را برای همسرانشان آراسته و مرتب می کردند، لباس مناسب می پوشیدند و موهای خود را رنگ می زند.
حسن بن جهم- از دوستان امام کاظم(ع) گوید:
آن حضرت را دیدم که موهای خود را خضاب کرده است، گفتم: فدایت شوم، شما هم خضاب می کنید؟!
حضرت فرمود: آری، اصلاح و مرتب بودن وضع، بر عفت زنان می افزاید: زنانی بودند که پاکدامنی را رها کردند به این دلیل که شوهرانشان اصلاح و مرتب بودن خود را رها کردند. سپس فرمود: دوست داری همسرت را در حالی همانند حال خودت که خود را آراسته ننموده ای، ببینی؟
گفتم: نه!
فرمود: او نیز چنین است.
آنگاه فرمود: نظافت و استعمال بوی خوش و اصلاح مو، از اخلاق پیامبران است.
یکی از دوستان امام باقر(ع) به نام حکم بن عتیبه می گوید:در خانه ای زیبا و آراسته خدمت آن حضرت رسیدم، لباس زیبا و رنگینی پوشیده بود که آثار رنگ لباس بر دوش حضرت دیده می شد.
خیلی شگفت زده شدم. گاهی، به خانه نگاه می کردم، گاهی به وضع لباس آن حضرت!
حضرت فرمود: این حالت، چطور است؟
عرض کردم: چه بگویم از این لباسی که به تن کرده اید؟ این لباس، مربوط به افراد نوجوان است.
حضرت فرمود: ای حکم! چه کسی زینت ها و چیزهای پاکیزه ای را که خداوند برای بندگانش آفریده است، حرام کرده؟ اینها از چیزهایی است که خداوند برای بندگانش آفریده است؛ اما این خانه که مشاهده می کنی مربوط به همسر من است و من تازه ازدواج کرده ام.
لباسی که مشاهده می کنی و همچنین حضور من در این خانه، به خاطر همین موضوع است (وسایل.41.381)حسن زیات بصری نقل می کند: با یکی از دوستانم خدمت امام باقر(ع) رسیدیم. او را در خانه ای زیبا، با لباس زیبا در حالی که سرمه کشیده بود، دیدیم. سپس سؤالاتی از آن حضرت نمودیم، ایشان متوجه شد که ما از وضع لباس و خانه آن حضرت شگفت زده شده ایم. حضرت فرمود: فردا با دوستت نزد من بیا.
روز بعد در منزلی که او بیشتر وقت ها آنجا تشریف داشت، رفتیم. مشاهده کردیم که در خانه، جز حصیر، چیزی نیست و حضرت لباس زبر و خشن به تن دارد. حضرت فرمود: دیروز شما پیش من آمدید، در حالی که من در خانه ای بودم که مربوط به همسرم بود و آن وسایل موجود در خانه، متعلق به اوست.
او خود را آرایش کرده بود تا من هم خود را برای او آراسته و مزین نمایم.
7- گذشت از لغزش های همسر: سیره معصومان علیهم السلام چنین بوده است که اشتباه و خطای رفتاری همسران را نادیده می گرفتند.
اسحاق بن عمار می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: حق زن بر مرد چیست که با انجام آنها انسان، «نیکوکار» محسوب شود؟
امام فرمود: خوراک و پوشاک او را فراهم نماید و اگر خطایی از او سر زد، از او بگذرد.
سپس فرمود: پدرم امام باقر(ع) همسری داشت که به او آزار می رساند؛ ولی پدرم او را مورد عفو و بخشش قرار می داد. (وسایل. 41.015)
در پایان باید تأکید کرد که آنچه درباره وظایف و مسئولیتهای عاطفی و اخلاقی مرد نسبت به همسرش در این مقاله گفته شد تنها بخشی از دستورات حیاتبخش اسلام است و ناگفته های بسیاری خصوصا در باره وظایف قانونی و شرعی مردان باقی مانده که علاقمندان می توانند به کتابهای مربوط به اخلاق در خانه و خانواده و آئین همسرداری مراجعه کنند
